راهنمای انتخاب موضوع
راهنمای انتخاب موضوع پایان نامه
خیلی از طلاب، دانش‌پژوهان و دانشجویان با پایان یافتن دوره‌های آموزشی‌شان و یا در اواخر دوره، با چالش مهمی به نام انتخاب موضوع پایان‌نامه مواجه می‌شوند. بدون شک انتخاب موضوع برای پایان‌نامه یکی از مهم‌ترین و در عین حال دشوار‌ترین مرحله تدوین پایان‌نامه به شمار می‌آید و اگر فرد موضوع مناسبی را انتخاب نکند هم خودش و هم اساتید راهنما و مشاورش تا آخر کار اذیت خواهند شد و در نهایت هم نتیجه کار رضایت‌بخش نخواهد بود. باید توجه داشته باشیم که شتاب‌زدگی در انتخاب موضوع یکی از آسیب‌های جدی این مرحله است و یکی از جاهایی که باید خوب وقت بگذاریم و به اندازه کافی بررسی و دقت به خرج بدهیم همین مرحله است. از این رو، گفته می‌شود دست‌کم حدود یک‌ماه برای این مرحله، زمان در نظر بگیرید و با اولین موضوعی که به ذهنتان رسید سریع و شتاب‌زده تصمیم نگیرید.
در این نوشته کوتاه به دو نکته مهم در انتخاب موضوع یعنی ویژگی‌های یک موضوع مناسب و روش‌های انتخاب آن اشاره شده است.
ویژگی‌های یک موضوع خوب و مناسب
1. مختصر، گویا و جامع بودن عنوان انتخابی:
عنوان پایان‌نامه باید بدون کلمات حشو و زاید، تا حد امکان کوتاه، گویا و جامع و مانع و بصورت جمله خبری بیان شود. در واقع تک تک کلمات عنوان و موضوع پایان‌نامه بار معنایی دارد و باید به گونه‌ای تنظیم گردد که کم و زیاد کردن حتی یک کلمه موضوع را تغییر دهد. در عنوان از کلمات توصیفی، مبالغه‌آمیز و مترادف استفاده نمی‌شود.
به این مثال‌ها توجه کنید:
«سیره عملی سیدالاولین و الآخرین نبی الرحمه و امام الامة حضرت ختمی مرتبت رسول مکرم اسلام (ص) در خانواده»؛ بلکه باید گفت: «سیره عملی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله در خانواده».
یا «جایگاه خانواده در آیین حیات‌بخش و نورانی اسلام» که باید گفت: «جایگاه خانواده در اسلام».
یا «بررسی سیره تربیت اخلاقی و معنوی فقیه متأله حکیم فرزانه علامه طباطبایی ره» که باید گفت: «بررسی سیره تربیت اخلاقی و معنوی علامه طباطبایی ره» و…
2. محدود بودن دامنه موضوع انتخابی:
دامنه موضوع نباید آن قدر کلی گرفته شود که موضوعات زیادی را شامل شود. در واقع گستره موضوع باید در حدی باشد که بتوان ظرف مدت شش ماه تا یک سال در پایان‌نامه ارشد و یک تا سه سال در رساله دکتری آن را به اتمام رساند.
به این مثال توجه کنید:
اگر بخواهیم پایان‌نامه‌ای برای سطح سه حوزه یا کارشناسی ارشد دانشگاه و با زمینه اخلاق اسلامی بنویسیم. عنوان «اخلاق اسلامی» بسیار کلی و دامنه آن خیلی گسترده است، لذا به درد نمی‌خورد. افزودن قید «در اسلام»، «در آیات و روایات» و امثال آن نیز مشکل کلی و گسترده بودن موضوع را حل نمی‌کند. در واقع به جای تمرکز بر کلیت اخلاق اسلامی، باید سراغ مصادیق آن برویم. گاهی با افزودن یک یا چند قید و شرط در موضوع، محمول، متعلق و… مشکل حل می‌شود. چند نمونه از عناوین مناسب برای این موضوع را ذکر می‌کنیم:
- راهکارهای تقویت و ارتقاء اخلاق اجتماعی براساس آیات و روایات؛
- نقش اخلاق بندگی در مدیریت از دیدگاه قرآن و روایات؛
- اخلاق سیاسی در نهج البلاغه؛
- حلم و بردباری در قرآن و روایات و اثرات آن بر جامعه؛
- توکل در قرآن و حدیث و نقش آن در زندگی انسان؛
- سوء ظن در نظام اخلاقی اسلام.
3. تکراری نبودن موضوع پایان نامه:
اغلب، موضوعات تکراری در کارگروه‌های بررسی موضوعات مورد تأیید واقع نمی‌شوند و این یعنی از دست دادن زمان. تا موضوع دیگری پیدا کنیم و کارگروه تشکیل شود و دوباره نوبت بررسی موضوع ما فرا برسد گاهی چندماه طول می‌کشد و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل! بنابراین باید با به دقت بررسی کنیم که موضوع تکراری نباشد. با مراجعه به سایت‌های علمی موجود در این زمینه مثل سایت «ایران داک» و مطالعه موضوعات انتخاب شده، از تکراری نبودن موضوع خود اطمینان حاصل کنیم.
علاوه برآن، مدت زمان نسبتا طولانی را که خود فرد و نیز اساتید راهنما و مشاور برای تدوین پایان‌نامه صرف می‌کنند، باید واقعا ارزش آن را داشته باشد و خروجی و محصول کار نیز گامی رو به جلو در تولید دانش جدید و یا تعمیق و توسعه وضعیت موجود باشد.
4. داشتن تخصص و دانش کافی:
موضوع انتخابی باید با رشته تحصیلی، دانش و تخصص فرد مرتبط باشد و گرنه دیر یا زود و در وسط کار، خسته شده و آن را رها خواهد کرد؛ اگر هم ادامه دهد خروجی قابل توجهی نخواهد داشت. باید توجه داشت که پایان‌نامه و به‌ویژه رساله، به قول معروف شناسنامه علمی و پژوهشی فرد تلقی می‌شود و از این به بعد وی با این موضوع شناخته خواهد شد. از این رو پژوهشگر باید تمام انرژی و توانش را به کار بگیرد تا اثری ماندگار تولید کند و لازمه چنین امری، داشتن تخصص و دانش کافی هم نسبت به خود فرد و هم اساتید راهنما و مشاور می‌باشد.
5. علاقه‌مند بودن به موضوع:
تدوین پایان‌نامه فراز و فرودها و سختی‌های خاص خودش را دارد، گاهی کار به کندی پیش می‌رود، گاهی اساتید راهنما و مشاور کارهای ارائه شده را نمی‌پذیرند و از نو باید بنویسیم و… . در این مواقع یکی از عواملی که باعث تداوم کار می‌شود علاقه به موضوع انتخابی است.
6. کاربردی و ارزشمند بودن موضوع:
موضوع انتخابی باید واقعا ارزش پژوهش را داشته باشد و علاوه بر آن، باید برای پژوهشگر مهم باشد. موضوعاتی ارزش کار کردن دارشته و در اولویت قرار دارند که علاوه بر تولید علم و توسعه دانش موجود، ثمره عملی نیز داشته باشد و دست‌کم گرهی از مشکلات جامعه را باز کند. گاهی مشاهده می‌شود موضوعاتی انتخاب شده و پایان‌نامه‌هایی نوشته شده‌اند که نه به درد دین و دنیای خود فرد می‌خورد و نه دین و دنیای دیگران؛ تنها ثمره آن، اسقاط تکلیف بوده و دریافت مدرک!
7. امكان دست‌يابي به منابع مورد نیاز:
موضوع پایان‌نامه باید از ادبیات پژوهشی کافی برخوردار باشد؛ یعنی وقتی در اینترنت یا کتابخانه‌ها که جست‌وجو می‌کنید به اندازه لازم و کافی مطلب و مقاله در این زمینه باشد. بعضی از دانش‌پژوهان بدون توجه به این نکته موضوعات بدیع و جدیدی انتخاب می‌کنند که منابع کافی در آن زمینه موجود نیست و در نتیجه خود را به درد سر و زحمت و مشقت می‌اندازند.
در اینجا باید بین یک پژوهش علمی محض و تدوین پایان‌نامه به‌ویژه در سطح ارشد تمایز قائل شویم. یافتن موضوعات دست نخورده و انجام پژوهش درباره آن برای یک پژوهش علمی امری است مطلوب و ستودنی و نتیجه این پژوهش هر چی که باشد، حتی اگر یک صفحه مطلب باشد، بسیار ارزشمند خواهد بود. در واقع حجم اثر تولید شده در این موارد خیلی مهم نیست. ولی در پایان‌نامه وضع متفاوت است؛ برای پایان‌نامه، شما باید بیش از یکصد صفحه مطلب جمع‌آوری کنید و اغلب چنین ظرفیتی در موضوعات بکر و بدیع وجود ندارد.
8. امكان عملي اجراي پژوهش:
گاهی افراد موضوعاتی را انتخاب می‌کنند که امکانات لازم برای انجام پژوهش را ندارند؛ مثلا ابزارهای خاصی می‌طلبد که در اختیار ندارد یا موضوعی میدانی انتخاب کرده که لازمه‌اش مسافرت به جاهای مختلف است و هزینه زیادی در پی دارد درحالی که با محدودیت منابع مالی مواجه است. یا پژوهشی را انتخاب کرده که نیازمند همکاری ارگان‌ها و نهادهای حساس است و تعامل با آنها بسیار دشوار می‌باشد یا انجام آن خارج از اراده و اختیار فرد است و… .
روش‌های مختلف انتخاب موضوع پایان نامه
1. مسأله و دغدغه:
گاهی موضوعی به عنوان یک مسأله از مدت‌ها پیش ذهن شما را به خود مشغول کرده و ممکن است در این زمینه مطالعاتی هم داشته باشید. در چنین مواقعی می‌توانید با بررسی بیشتر و مشورت با اساتید و دوستان خود موضوع را چکش‌کاری کرده و انتخاب کنید.
2. مشورت با اساتید :
یکی دیگر از راه‌های انتخاب موضوع مشورت با اساتید آموزشی است؛ اغلب اساتید موضوعاتی را برای پژوهش در ذهن خود دارند و می‌توان با کمک آنها موضوع مناسبی را انتخاب نمود. البته ممکن است موضوعات پیشنهادی مورد علاقه شما نباشد یا دانش کافی در آن زمینه نداشته باشید که در چنین مواقعی نباید پیشنهاد استاد را بپذیرید.
3. جست‌وجوی اینترنتی:
جست‌وجو در سایت‌های معتبر علمی و پژوهشی (مثل ایران‌داک ) و بررسی و مطالعه پژوهش‌های پیشین مرتبط با رشته تحصیلی، یکی دیگر از راه‌های دست‌یابی به موضع مناسب است. بررسی پژوهش‌های پیشین می‌تواند الهام‌بخش موضوعات پژوهشی جدیدی باشد. علاوه بر اینکه فرد با این کار می‌تواند تشخیص دهد به چه حوزه‌های پژوهشی علاقه دارد و به چه حوزه‌ها و موضوعاتی علاقه ندارد.
4. جست‌وجو در قسمت پیشنهادات پایان‌نامه‌های تدوین شده:
در فصل آخر پایان‌نامه‌ها بخشی وجود دارد به نام پیشنهادها که پژوهشگر در آنجا به تعدادی موضوع اشاره می‌کند که خود نتوانسته به بررسی آنها بپردازد و برای بررسی بیشتر به پژوهش‌گران دیگر پیشنهاد داده است. این بخش یکی از غنی‌ترین منابع برای یافتن موضوع برای تدوین پایان‌نامه است. با مراجعه با بخش پایان‌نامه‌های کتابخانه محل تحصیل خود و نگاهی اجمالی به فهرست آنها، پایان‌نامه‌هایی که در ارتباط با رشته تحصیلی و دانش و تخصص شماست را برداشته و بخش پیشنهادها را مطالعه کنید.
5. مراجعه به مراکز و مؤسسه‌های پژوهشی:
برخی از مراکز و مؤسسه‌های پژوهشی حوزوی و غیرحوزوی برای تأمین نیازمندی‌های پژوهشی خود آمادگی دارند با پژوهش‌گران همکاری نمایند. معمولا چنین مجموعه‌هایی ظرفیت این را دارند که موضوع در اختیار شما بگذارند و در طول تدوین آن نیز از شما حمایت کنند. مراجعه به این مراکز و سؤال از آنها در این زمینه نیز می‌تواند شما را به انتخاب موضوع مناسب رهنمون شود.
6. تهیه فهرستی کوتاه از موضوع‌ها :
پس از مدتی جست‌وجو و بررسی، در نهایت به پنج شش موضوع می‌رسید. در این مرحله موضوعات باقی‌مانده را با دقت بیشتری بررسی می‌کنید که آیا ملاک‌های گفته شده در بالا را دارند یا نه؟ مواردی را که همه ملاک‌ها را ندارند حذف نموده و بقیه موارد را نگه می‌دارید.
7. مشورت نهایی با برخی از اساتید:
برای تنقیح موضوع‌هاي پيشنهادي و بررسی بیشتر جزئیات و مسائل مرتبط با این موضوعات، در نهایت لازم است با دو سه نفر از اساتید کارشناس و آشنای با این موضوعات مشورت کنید تا مطمئن شوید که برداشت شما از آنها و انتخابتان درست بوده است. پس از تأیید اساتید می‌توانید فرم مربوط به انتخاب موضوع را تکمیل نموده و تحویل دهید.
مدیریت مطالعات تربیتی و فرهنگی معاونت تهذیب
کاظم علی محمدی،
(دانش آموخته حوزه علمیه قم و کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی)